आकलनक्षमता

केदार, मी आपल्या 'आकलना'बाबतच्या निरिक्षणाशी पूर्णपणे असहमत आहे.

१. 'गझलेचे नियम न समजणं' आणि 'गझलेतल्या सूक्ष्म भावना न समजणं' यांची तुम्ही categorical गल्लत केली आहे. एकाचा दुसर्‍याशी काहीही संबंध नाही.

२. मी माझ्या अनेक हिंदी-भाषिक मित्रांशी गझलबाबत चर्चा केली आहे. त्यांनाही मिसरे, शेर, रदीफ, काफिया, अलामत, मतला हे सहजासहजी समजत नाहीच! एखाद्याच्या 'मराठी' असण्यामुळे हे नियम क्लिष्ट होतात असे नाही तर ते मुळातच क्लिष्टच आहेत. 'रंग और नूर की बारात किसे पेश करू' ही गझल नाही हे समजावूनही किती लोकाना पटू शकते?

३. गझलचं जाऊद्या, आज किती लोकाना वृत्त कळतात? किती लोकाना सुनीत म्हणजे काय ते कळते? किती लोकाना हायकू काय ते कळते? एवढेच कशाला, किती लोकाना अभंग आणि ओवी यातला तांत्रिक भाग कळतो? रूपक-उत्प्रेक्षा-उपमा यातला फरक कळणारे कितीसे महाभाग अजून शिल्लक आहेत? एकूणच समाजात काव्याच्या तांत्रिक अंगाबाबत उदासीनता आहे.

४. 'एखादा गझल करतो' याचा अर्थ 'तो कविता करतो' असा घेतला गेला तर त्यात तर्कदृष्ट्या 'चूक' काहीच नाही. एखाद्या गोष्टीतले specifics उमगले नाहीत म्हणून ते general understanding चूक होत नाही. आपण 'complex electromagnetic discharge in space' ला 'वीज' च म्हणतो. आणि ते अपूर्ण ज्ञान असले तरी चूकीचे नाही. गझल ही नखशिखांत कविता असावीच लागते.

५. 'सोपं' असणं किंवा नसणं याचा 'दर्जेदार' असण्याशीही काही थेट संबंध नाही. एखादी रचना सोपी आणि दर्जेदार असू शकते, दुसरी अवघड आणि दर्जेदार, तिसरी सोपी आणि दर्जाहीन, चौथी अवघड तरी दर्जाहीन. ही सर्व उदा. आपल्याला सहज आढळून येतात.

६. उगाच 'भावगीता' ना धोपटण्यात काही अर्थ नाही. केवळ एखादी कृती रचनेने भावगीत आहे म्हणून ती निकृष्ट आणि दुसरी रचनेने गझल आहे म्हणून ती दर्जेदार ठरत नाही. 'रंग और नूर की बारात किसे पेश करू' ही गझल नसली (आणि माझ्या मतानुसार हे एक भावगीतच ठरते) तरी एक उत्तम काव्य आहे यात काय शंका? तुकारामाने गझलांच्या ऐवजी अभंग लिहिले म्हणून काय त्यात सूक्ष्म भावना आणि सूक्ष्म विचार नाहीत की काय?

७. गझलच्या रसग्रहणाच्या आड येणारा मला निरिक्षणाअंती जाणवलेला एक खराखुरा अडथळा असा की - द्विपदी ही संकल्पना पटकन गळी उतरत नाही. अगदी बुद्धिमान रसिकही शेरांमधला परस्परसंबंध शोधत राहतात आणि तो न आढळल्यामुळे थोडे निराश होतात. पण हा अडथळा दूर केला तर मग खरा रसिक केवळ रचना 'गझल' आहे म्हणून आकलनात कमी पडतो असे मला तरी जाणवलेले नाही.

असो.
शेवटी, कुठल्याही प्रकारचा प्रचारकी अभिनिवेष प्रयत्नपूर्वक टाळलाच पाहिजे. झेंडे नाचवण्याच्या उत्साहात अभ्यासाधारीत तर्क बाजूला राहतो आणि 'सूक्ष्म भावनांचं सर्वाधिक प्रत्ययकारी चित्रण बहुधा फक्त गझलेतच होत असावं' अशी विधाने केली जातात. कोणत्याही समाजसमूहाबाबतची कोणतीही मते शास्त्रशुद्ध विचार-अभ्यासानंतरच मांडली जावीत हीच माफक अपेक्षा.

कळावे, लोभ असावा, राग नसावा!

-- पुलस्ति.
 

 आपले लोक गझलेचे नियम न समजण्याइतके खुळे आणि सूक्ष्म भावना अजिबातच नसणारे
    असे आहेत का ?
नाही, खुळे नाहीत आणि सूक्ष्म भावना नसणारेही नाहीत. पण गझलेचे नियम ,मनात आले लिहुन मोकळे अशा गद्य कवितांसारखे नाहीत.आज सगळा झटपट चा जमाना आहे, सगळ सेकंदाच्या आत झाल पाहिजे, गझल कळली नाही तर कित्येकांचे काही बिघडत नाही. एकंदर काव्य प्रांतातच तस आहे. म्हणून लोकांचा उत्साह दिसत नाही. 
मला तरी वाटते की गझल  आणि त्यातले सौंदर्य काही प्रमाणात समजावून सांगण्याची गरज आहे, त्याला जाहीरात म्हणायचे कारण नाही.आज आपल्या प्रत्येक छंदाविषयी जसे लोक कौतुकाने सांगतात तसेच या कडेही पाहावे. प्रत्येक कला समजून घेण्याची सारखी कुवत देवाने प्रत्येकाला सारखी दिली असेल असे नाही. पण प्रयत्नांनी कित्येक गोष्टी काही पातळीपर्यंत कळू शकतात. तसेच गझलेचे आहे.
 भावना समजण्याकरता संवेदना असणे आवश्यक आहे, जगात सगळीकडे व्यवहार पाहणार्‍यांना या गोष्टी अवघड वाटू शकतात. अतिभावनाप्रधान माणस आणि कोरडी व्यवहारी माणस यांच्या कोणत्याही कलेच्या दृष्टीकोनात फरक असतो , फरक पडतो निदान असे मला वाटते. तसा माझा अनुभवही आहे.
आकलनक्षमता ही वेगवेगळ्या गोष्टीत वेगवेगळी असू शकते, गझल शायराला वाटते तेवढी किंवा तशी कळली नाही म्हणून कोणी एकदम बुद्धू आहे असे म्हणणे योग्य वाटत नाही. पण त्यांना त्या संवेदना कळल्या असतील तर त्यात अथवा पद्धतीत काय विशेष आहे ते समजले नाही किंवा जाणवले नाही असे सुद्धा म्हणता येईल.
 
सोनाली