विजा घेऊन- १

कविवर्य सुरेश भटांनी आपल्या काव्यलेखनाच्या प्रथमार्धात ज्या एकापेक्षा एक सरस गझला दिल्या, त्यापैकी 'आम्ही' ही एक अविस्मरणीय गझल आहे. 'कविता : विसाव्या शतकाची' या ग्रंथाच्या संपादकांनी त्यांच्या काव्याविषयी जे मूल्यमापन केले आहे, त्याच्याशी कुणाचे दुमत होईल, असे नाही. 'सुरेश भटांनी मराठी गझलेचे पुनरुज्जीवन केले नाही, तर तिला नवी कांती दिली. नवे चैतन्य दिले. भटांच्या कवितेचे नाते माधव जूलियन किंवा मर्ढेकर-मुक्तिबोध यांच्या कवितेशी नसून, केशवसुत-कुसुमाग्रज, श्रीकृष्ण पोवळे यांच्या कवितेशी आहे.' त्यांची कविता 'रोमँटिक, राजकीय-सामाजिक' असल्याचे नोंदवून, तिच्या उदंड लोकप्रियतेचे रहस्य 'गेयता, प्रासादिकता, विरोधाभास, परिचयाच्या वस्तूंना दिलेले प्रतीकरूप' यांत असल्याचे संपादकांनी स्पष्ट केले आहे.

'मी' नव्हे 'आम्ही'
या 'आम्ही'चा प्रथमोद्गार कविवर्य केशवसुतांनी काढला. त्यांची 'आम्ही कोण?' ही कविता आठवावी. त्यात व्यक्त झालेला 'अहं'कार वैयक्तिक नव्हता, हे तर स्पष्टच आहे. एकूण साऱ्याच प्रतिभावंतांचे आणि विशेषतः कवींचे आपल्या प्रतिभाशक्तीच्या सामर्थ्याचे, सार्थ आत्मविश्वासाचे ते गौरवपूर्ण प्रतिज्ञापत्रच होते!
या आत्मविश्वासाची जात सुरेश भटांच्या 'आम्ही'ची देखील आहे; पण हे 'आम्ही' वेगळे आहेत.
समाजाच्या कल्याणासाठी, देशाच्या स्वातंत्र्यासाठी आपले सारे आयुष्य ओवाळून टाकणारे सामाजिक क्रांतिकारक, देशभक्त या 'आम्ही'त कवीला अभिप्रेत आहेत. असा अपार त्यागमय जीवनाचा वसा घेऊन येणाऱ्या महानुभावांनीच या मानवी जीवनाला आधार दिला आहे. 'जगाच्या कल्याण | संताच्या विभूती'मधले संत आध्यात्मिक कृतार्थता अनुभवणारे,  समयज्ञ असे असले, तरी भटांच्या 'आम्ही'मधले जीवनवीर हे सतत 'संघर्षरत' आहेत. 'वैयक्तिक सुखां'चा त्याग हा या दोन्ही जीवनानुभवांतील समान धागा आहे.

सुखाशी भांडतो आम्ही
या गझलेच्या सुरुवातीलाच आपली जीवनधारणा अगदी खणखणीत शब्दांत कवीच्या 'आम्ही'ने व्यक्त केली आहे.
जगाची झोकुनी दुःखे
सुखाशी भांडतो आम्ही
स्वतःच्या झाकुनी भेगा
मनुष्ये सांधतो आम्ही
बहिणाबाई चौधरींनी म्हटले होतेच--'दुःखाला होकार अन् सुखाले नकार'; पण इथे नुसता दुःखाचा होकार-स्वीकार नाही. एखाद्या नशा पेयाप्रमाणे जगातल्या दुःखाचे प्राशन करावे, अशी धुंदी आहे. 'झोकुनी' या शब्दाने ती व्यक्त झाली आहे. सुखही नकोच आहे. त्याच्याशी भांडणच. 'झोकुनी' आणि 'भांडण' या शब्दांची योजना आपल्या भूमिकेतील तीव्रता व्यक्त करण्यासाठी आलेली आहे. त्यापुढच्या ओळीत 'स्वतःच्या झाकुनी भेगा | मनुष्ये सांधतो आम्ही' ही भूमिका तीव्रतर झाली आहे. जगाची दुःखे पचवताना चिरफाळून जाणे, फाटून जाणे अपरिहार्य असते; पण या जखमा झाकून माणसा माणसांत सौहार्द निर्माण करण्यासाठी धडपडावे लागते. हीच ती 'सांधण्या'ची क्रिया. इथेही 'भेगाळणे' व 'सांधणे' विरोधन्यासाने आलेले. भेगाळण्याची यातना स्वतःसाठी आणि 'सांधण्या'चे कौशल माणसा माणसांतील भेदभाव, वैर मिटवण्यासाठी

सर्वस्व त्यागाची जिद्द
हे व्रत तसे फार कठीण आणि कठोर आहे. बोलणारे खूप, वल्गनांना अंत नसतो; पण प्रत्यक्षात कृती मात्र शून्य, असाच प्रकार बहुतांशी आढळतो. शब्दांना किंमत यायची असली तर 'बोले तैसा चाले'ची कृती घडावी लागते. तुकोबांचाही तो आग्रह होता. महात्मा गांधींच्या शब्दांत आणि कृतीत असा समवाय होता. म्हणून त्यांच्या मोजक्या शब्दांनाही वज्रप्रहाराचे सामर्थ्य लाभे. इ. स. १९४२ च्या चळवळीतील 'करा किंवा मरा' (Do or die) हा आदेश सर्व भारतभर स्वातंत्र्यलढ्याचा वणवा पेटवणारा ठरला, हे आठवते. कवी म्हणतो-
फुकाचे काय शब्दांना
मिळे दिव्यत्व सत्याचे
घराची राखरांगोळी
कपाळी लावतो आम्ही
शब्दाच्या सत्याचे दिव्यत्व अनुभवायचे असेल, तर स्वतःचा संसार जाळून टाकावा लागतो. भारतीय स्वातंत्र्याच्या संग्रामात अनेकांनी आपली घरेदारे सोडली, मुलाबाळांचा वियोग स्वीकारला. भूमिगत झाले. काहींना तुरुंगवास लाभला. देशासाठी तुरुंगात जावे, अशीच मनीषा अनेकांची होती.
तुरुंगातील स्वप्नांची
अम्ही धुंडाळितो स्वप्ने
वधस्तंभासवे दाही
दिशांना हिंडतो आम्ही
काहींची ही स्वप्ने साकार झाली. काहींना अधिक छळवादाला तोंड द्यावे लागले. काहींना फाशी दिले गेले. देशासाठी पत्करलेल्या या मरणमिठीतही सार्थकतेच्या आनंदाचा जल्लोश होता. केव्हाही मरणाला सामोरे जावे लागणार, यासाठी मनाची तयारी देशभक्तांनी आधीपासूनच करून ठेवली होती. जणू वधस्तंभ बरोबर घेऊन फिरण्यासारखेच हे होते. (ख्रिस्तालाही आपला क्रूस स्वतःलाच वाहून न्यावा लागला होता.) पण त्यात अवघडलेपण नव्हते. धिटाई होती. अभिमान होता. हे हौतात्म्य वाया जाणार नाही, याची खात्री होती.
सर्वस्वत्यागाच्या जिद्दीच्या या आविष्काराने मन भारावून गेल्याशिवाय राहत नाही. हे सारे कशासाठी? या संघर्षाचे प्रयोजन काय? मला 'नर्मदा बचाव आंदोलना'च्या मेधा पाटकरांच्या आवाहन-पत्रकात त्यांनी उद्धृत केलेल्या काव्यपंक्तीचे स्मरण होते.
"इसलिए राह संघर्ष की हम चुने|
जिंदगी आँसुओं में नहाई न हो ||
शाम सहमी न हो, रात हो न डरी |
भोर की आँखे फिर डबडबाई न हो ||
"
'आम्ही'च्या नायकांनाही हेच करायचे आहे ना?